*دکتر منیره عزیزی، مدیر آموزش برای دانش آموزان سازمان آموزش و پرورش کودکان استثنایی
فرد دارای اختلال اتیسم نیازمند خدمات اجتماعی و آموزشی است و یکی از پایه‌ترین الزامات اجرای برنامه‌های مداخله، وجود نیروی انسانی قوی و کارآمد است.
آیا این مهم در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است؟
خدمات مربوط به بهداشت روانی، خدمات حقوقی و قوانین، خدمات مربوط به اوقات فراغت، خدمات شغلی، خدمات آموزشی، خدمات مربوط به سلامت عمومی، خدمات توانبخشی و خدمات اجتماعی از موارد مهمی است که باید در اختیار افراد دارای اختلال اتیسم و خانواده های آنها قرار گیرد.
باید در نظر داشت که تیم ارزیابی تخصصی شامل والدین، روانپزشک، روانشناس و آسیب شناس گفتار و زبان است و براساس ضرورت متخصصان دیگری مانند کاردرمانگر، شنوایی شناس نیز می‌توانند به این مجموعه اضافه شوند و در نهایت تشخیص بر اساس جمع‌بندی نظرات تیم فوق صورت می‌گیرد.
طبق بیانیه حقوق شهروندی آریزونا برای آموزش به کودکان و نوجوانان با اختلال طیف اتیسم اعضای تخصصی شامل؛ روانشناس مسلط به تکنیک‌های ABA , TEACH و بازی درمانی، کاردرمانگر مسلط به SI و بازی درمانی، گفتاردرمانگر مسلط به فلورتایم و ذهن خوانی وتکنیک اصلاح ارتباطی، مربی ویژه اتیسم، فیزیوتراپ، کارشناس ادراک شنیداری و دیداری و والدین نیاز است.
در قوانین کشورهایی مانند آمریکا، انگلستان ، سوئد و… برنامه مداخلات به هنگامی را برای کودکان طیف اتیسم پیش‌بینی و طرح‌ریزی شده که شامل طرح خدمات انفرادی به والدین که بلافاصله پس از تشخیص، آغاز و تا قبل از ورود به مدرسه ادامه پیدا می‌کند. مداخلات پیش از دبستان، شامل مهارت ارتباطی و اجتماعی، توانبخشی و…. است. مداخلات آموزشی و مدرسه که شامل توانبخشی، آموزش مفاهیم آموزشی و درسی، مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی، مهارت حرفه‌ای و.. است و همچنین مداخلات مربوط به دوره نوجوانی و سپس انتقال به بزرگسالی است. نکته قابل توجه در تمامی این برنامه وجود تیم متخصص و آموزش دیده در ارائه خدمات است.
نگاهی به وضعیت نیروی انسانی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی بر اساس گزارش سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور نشان می‌دهد که از ۲۴هزارو ۶۶۶ نفر نیروی انسانی زیر مجموعه این سازمان ۱۲۶۲دیپلمه، ۱۸۹۷ فوق دیپلم،۱۵۵۸۸ لیسانس،۴۸۲۵۵ فوق لیسانس و ۴۱ نفر دکترا هستند.
بر اساس دستورالعمل ضوابط و درجه‌بندی پست‌های سازمانی نیروی انسانی شاغل در مدارس استثنایی شامل مدیر، معاون، معلم، کاردرمانگر، گفتار درمانگر، مشاور، سرپرست آموزشی و مادریار هستند. همچنین با توجه به بررسی صورت گرفته بیش از ۹۵ درصد نیروی انسانی شاغل در حوزه اتیسم دارای مدرک لیسانس و بالاتر هستند.
با توجه به بررسی در وبسایت‌ها و پورتال سازمان بهزیستی آماری از وضعیت نیروی انسانی ذکر نشده بود. اما با توجه به بررسی دستورالعمل و ضوابط مراکز روزانه آموزشی و توانبخشی مبتلایان به اختلالات نافذ رشد، شرایطی را برای متقاضیان و مسئول فنی در نظر گرفته که شامل: دارابودن حداقل مدرک تحصیلی روانپزشکی و یا پزشک عمومی ، کارشناسی در رشته های روانشناسی ، علوم تربیتی(یا گرایش کودکان استثنایی)، گفتاردرمانی، کاردرمانی برای متقاضی مرکز ، دارابودن حداقل مدرک تحصیلی روانپزشکی و یا پزشک عمومی دوره دیده(مرتبط با اتیسم و مورد تایید سازمان بهزیستی)دکترای روانشناسی، کارشناسی ارشد روانشناسی( با دوسال سابقه کار مرتبط) کارشناسی ارشد کاردرمانی با گرایش روانی( با دوسال سابقه کار مرتبط)است.
با توجه به بررسی در وبسایت ها و پورتال وزارت بهداشت، آماری از وضعیت نیروی انسانی ذکر نشده بود. اما با توجه به بررسی دستورالعمل مراکزجامع خدمات تکاملی نیروی انسانی این مراکز شامل:متخصص طب فیزیکی و توان بخشی، متخصص کودکان (ترجیحا” حوزه فعالیت غدد و اعصاب اطفال) یا روانپزشک(ترجیحا” اطفال) ، کاردرمانگر، گفتاردرمانگر، مددکار اجتماعی، روانشناس کودکان استثنایی، فیزیوتراپ اعضاء مشاور شامل : فوق تخصص اعصاب اطفال، نورولوژی، کارشناس ژنتیک است.
بررسی های به عمل آمده از مراکز تخصصی در ایران حاکی از عدم تشخیص به صورت تیمی است و یکی از دلایل عمده آن عدم آموزش و آشنایی نیروی انسانی با ابزارهای تشخیص استاندارد و همچنین برنامه های IFSP و و IEP است.
با وجود اینکه ABA یکی از روش‌های معمول در ایران است، اما بررسی‌های انجام‌شده نشان می دهد که یکی از ناقص‌ترین و نامناسب‌ترین روش در حال حاضر است که حتی افراد که با این روش کار می کنند با اصول اولیه آن نیز آشنایی کافی ندارند یا در ارتباط با این اصول اشتباهات فاحش انجام می‌دهند. به‌عنوان نمونه پیگیری تغییرات و آموزش‌های بر اساس ABA نیازمند ثبت و نمودارکشی دائمی است که تعدادی از این آموزش‌دهندگان در کامنت‌های خود آن را کاری بیهوده و بی‌تأثیر در نظر گرفته‌اند و در بررسی‌ها نشان داده‌شده است که حداقل ۷۰ درصد مربیان این دوره‌ها در ترسیم و پیگیری و استفاده یا تفسیر این روش دارای مشکلات اساسی هستند.
با توجه به اینکهدر کشور ما تیم‌های درمانی ناقصی داریم که به دلیل عدم آموزش‌دیدگی، ناکارآمد هستند، پیشنهاد می کنیم برای تربیت و ارتقاء نیروی انسانی کمک مربی اتیسم در شاخه کاردانش در مقطع متوسطه جهت مراقبت در منزل و مراکز تخصصی تربیت شوند. رشته تربیت مربی اتیسم در مقطع کاردانی در دانشگاه جامع علمی کاربردی گنجانده شود و سرفصلی در خصوص اتیسم در مقطع کارشناسی قرار گیرد و در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته تخصصی اتیسم تعریف شود.
نبود واحد های درسی خاص اتیسم در رشته های دانشگاهی مرتب، نداشتن مراکز کلینیکی خاص تحت نظرات دانشگاه ها جهت گذراندن دورههای کارورزی و کار بینی، احساس ناکارآمدی افراد ارائه دهنده خدمات به دلیل نداشتن دانش و تخصص کافی، نبود دوره های مدون و کامل آموزش های کوتاه مدت را از علل پایین بودن کارآمدی نیروی انسانی است. یکی از ضعف‌های بسیار بزرگ دورههای آموزشی فعلی نبود امکان عملی آموزش دادن این روش‌ها به دلیل نبود هیچ مرکز نمونه‌ای برای اجرای فعالیت‌های مختلف و مورد نیاز برای این افراد است که کارایی آنها را بسیار کم می‌کند.
ایجاد رشته تربیت کمک مربی اتیسم در شاخه کاردانش در مقطع متوسطه جهت مراقبت در منزل و مراکز تخصصی، ایجاد رشته تربیت مربی اتیسم در مقطع کاردانی در دانشگاه جامع علمی کاربردی، ایجاد سرفصل در خصوص اتیسم در مقطع کارشناسی و حرکت به سمت تخصصی کردن رشته در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری از راهایی است که می توان توان نیروی انسانی را در این مسیر افزایش داد.
*متن بالا سخنرانی دکتر منیره عزیزی بود در چهارمین همایش اتیسم که از سوی بنیاد امور بیماری های خاص در اسفند ماه سال ۱۳۹۷ در برج میلاد و برگزار شد.
