خستگی ناشی از ام‌اس

راجر میلز، متخصص و مشاور اعصاب، بیمارستان آموزشی لنکشایر انگلستان

خستگی از شایع‌ترین علائم بیماری ام‌اس است. در برخی مطالعات گزارش شده است که ۹۵ درصد از افراد مبتلا به ام‌اس علائم خستگی دارند و در واقع این امر می‌تواند در بیش از یک‌سوم افراد از علائم وجود ام‌اس باشد. بیش از دوسوم افراد مبتلا به ام‌اس خستگی را به‌طور روزانه تجربه می‌کنند. ۵۵ درصد از آنان خستگی را یکی از ناتوان‌کننده‌ترین علائمِ خود ذکر کرده و ۴۰ درصد از آنان نیز آن را بدترین عارضه بیماری خود می‌دانند.

در نتیجه، تأثیر خستگی ناشی از ام‌اس بر کیفیت زندگی فرد قابل توجه است. این عارضه از شایع‌ترین دلایل عدم اشتغال ذکر شده است. متأسفانه علیرغم بیش از ۲ دهه تحقیق و بررسی، هنوز دلیل این عارضه مخرب و مزمن مشخص نیست. حتی این امر نیز روشن نیست که آیا خستگی ناشی از ام‌اس، بزرگ‌نمایی بیش از حد در تعریف احساس خستگی طبیعی است یا اینکه یک نوع خستگی منحصر به ام‌اس است.

خستگی ناشی از ام‌اس چیست؟

تعاریف پیشین از خستگی به‌عنوان یک عارضه بالینی در ام‌اس عبارت‌اند از:

احساس خستگی بسیار زیاد، فقدان انرژی یا احساس ضعف، دشواری شروع یا تداومِ اقدامات داوطلبانه، احساس خستگی جسمی و فقدان انرژی، متفاوت از ناراحتی و ضعف، فقدان درونی انرژی جسمی یا انرژی ذهنی که توسط خود بیمار یا پرستاری که برای انجام کارهای روزمره و فعالیت دلخواه وی به او کمک می‌کند، درک می‌شود.

برای عارضه‌ای که تا این حد پیچیده است، این تعاریف همواره قادر به شرح درستِ چگونگیِ آن نیستند. اخیراً رویکرد جامع‌تری که به بررسی ویژگی‌های خستگی می‌پردازد معرفی شده است. خستگی، عارضه‌ای پویا است که می‌تواند در مواقع یا شرایط مختلفی بروز کند یا ناپدید شود. در برخی افراد این عوارض خفیف و آزاردهنده نیست، اما در برخی دیگر کاملاً انرژی فرد را تحلیل می‌برد.

افراد مبتلا به ام‌اس، در شرحِ خستگی ناشی از این بیماری، از مشخصه‌های زیر نام می‌برند:

خستگی حرکتی (فقدان قدرت عضلانی)

عضلاتی که فعال‌تر هستند دچار ضعف می‌شوند، صحبت کردن بریده‌بریده و سخت می‌شود، انجام کارهای عادی روزمره، مثلاً حتی گذاشتن یک پا جلوی پای دیگر، مشکل می‌شود.

خستگی شناختی (ذهنی)

 توانایی فکر کردن و تطبیق‌دهی سخت‌تر می‌شود، چون مغز انرژی خود را از دست می‌دهد، اشتباهات فرد زیاد می‌شود، تمرکز بر مسئولیت‌های فردی مشکل می‌شود و حافظه و توانایی یادآوری و واژگان‌گزینی نیز ضعیف می‌شوند. انگیزه کاهش می‌یابد و اگر بیمار تمایل به خوابیدن هم نداشته باشد، میل شدید به استراحت دارد. این نوع خستگی منجر به تغییرات رفتاری می‌شود، به‌ طوری ‌که مانع انجام فعالیت‌های خسته‌کننده خواهد شد. بهترین روش، استراحت کردن یا خوابیدن در محیط‌های ساکت و آرام است. جالب توجه است که افراد مبتلا به ام‌اس هم یاد گرفته‌اند که حتی زمانی که احساس خستگی نمی‌کنند پیش از برخی از فعالیت‌های خسته‌کننده استراحت کنند. برخی از آن‌ها نیز متوجه شده‌اند که بیش از حد خمیازه می‌کشند یا در طول روز زیاد عرق می‌کنند.

خستگی می‌تواند سریعاً پس از انجام یک فعالیت خاص شروع شود یا در طول روز ایجاد شود و تا بعد از ظهر به حداکثر میزان خود برسد یا بی‌هیچ دلیل مشخصی شروع شود.

عوامل فیزیکی و ذهنی تحریک‌کننده یا تشدید‌کننده‌ای نیز وجود دارد که نقش آن‌ها به‌طور واضح مشخص شده است، نظیر شرایط محیطی گرم و مرطوب، خوردن غذاهای سنگین، احساس ناخوشی به دلایلِ غیر، نظیر عفونت، بدخوابی یا بی‌خوابی در شب، درد، دوره‌های طولانی بی‌تحرکی و فشار روحی یا اضطراب. خستگی تقریباً در همه افراد، با حملات بیماری ام‌اس ظاهر می‌شود. خستگی می‌تواند به‌طور موقت با استراحت و خوابِ روزانه یا طبق برنامه خاص رفع شود. در برخی افراد یک خوابِ شبانه خوب می‌تواند مفید باشد. انجام آهسته کارها و پرهیز از انجام فعالیت‌های خاص نیز می‌تواند مؤثر باشد. به‌علاوه، یافتن روش‌هایی برای خنک شدن یا پرهیز از حضور در محیط‌های گرم و مرطوب می‌تواند باعث آرامش شود.

خستگی و دیگر مشخصه‌های ام‌اس چه ارتباطی با هم دارند؟

 خستگی و سن، جنسیت و دوره بیماری

 میزان خستگی ارتباطی با اینکه زن یا مرد باشید ندارد و علیرغم باورهای رایج، به سن نیز ارتباطی ندارد. همچنین، دوره بیماری ام‌اس تأثیری بر میزان خستگی ندارد.

خستگی و از کار افتادگی

 میزان خستگی با افزایش از کار افتادگی و به‌ویژه با عدم توانایی در راه رفتن، بالا می‌رود. افراد مبتلا به ام‌اس پیشرونده، خستگی بسیار بالایی دارند.

خستگی و خواب

 ارتباط بسیار پیچیده‌ای بین خستگی و خواب وجود دارد. حدود ۵۰ درصد از افراد مبتلا به ام‌اس در طول روز می‌خوابند و اکثر آن‌ها این امر را در کاهش خستگی خود مؤثر می‌دانند، حتی اگر یک چرت کوتاه باشد. اگر این افراد در طول روز به خاطر خستگی بخوابند، این در خواب شبانه آن‌ها تأثیری نخواهد داشت. با این حال، خواب طولانی شبانه لزوماً باعث کاهش خستگی نمی‌شود و در واقع میزان خستگی در افرادی که ۱۱ ساعت در شب می‌خوابند و آن‌هایی که ۴ ساعت می‌خوابند، یکسان خواهد بود. کمترین میزان خستگی در افرادی رخ می‌دهد که هفت‌و‌نیم‌ساعت در شب می‌خوابند. متأسفانه هنوز مشخص نشده است که آیا تغییر در مدت خواب شبانه منجر به بهبود خستگی می‌شود یا خیر.

خستگی و افسردگی

خستگی، بخش جدایی‌ناپذیرِ افسردگی است و برخی افراد فکر می‌کنند که خستگی ناشی از ام‌اس صرفاً به دلیل افسردگی است؛ اما پس از آزمایش‌ها مشخص شده است که خستگی ناشی از ام‌اس ارتباط ضعیفی با افسردگی دارد. افراد مبتلا به ام‌اس نیز در حین شرح خستگی خود تمایلی به بیان علائم افسردگی ندارند و داروهای ضدافسردگی را در بهبود خستگی مؤثر نمی‌دانند.

یک تفاوت جالب توجه این است که افرادی که به دلیل افسردگی در طول روز می‌خوابند احساس بدتری خواهند داشت و برخلاف تأثیر خواب روزانه بر خستگی، بهتر نمی‌شوند. به همین دلیل باید خستگی ناشی از ام‌اس را از افسردگی متمایز دانست.

خستگی و درمان دارویی

 بسیاری از درمان‌هایی که برای درد، اسپاسم یا بیش‌فعالی مثانه به کار می‌روند، دارای عوارض آرام‌بخش هستند و می‌توانند بر اثرات خستگی بیفزایند. اینکه آیا واقعاً همین نوع دارو‌ها موجب خستگی ناشی از ام‌اس می‌شوند نیز مشخص نیست.

چه چیزی باعث ایجاد خستگی ناشی از ام‌اس می‌شود؟

 دلیل خستگی ناشی از ام‌اس هنوز مشخص نیست؛ اما تصور می‌شود مکانیسم‌های اصلی آن بدین‌گونه باشد:

 الف) نابهنجاری ساختاری در مغز که ناشی از دیمیلیناسیون (تخریب میلین) و فقدان آکسون (فیبرهای بلند عصبی) است.

 ب) فعالیت سیستم ایمنی در خود مغز و همچنین اختلالاتی در تولید هورمونِ غده هیپوفیز در مغز.

 پ) اختلالاتی در کنترل قلب یا تغییرات شیمیایی در عضلات.

با این همه دلیل علمی محکمی مبنی بر اینکه این مکانیسم‌ها باعث ایجاد خستگی شوند وجود ندارد. تا‌کنون نیز برخی تحقیقات، احتمالاً به دلیل عدم موفقیت در تشخیصِ ساده خستگی و عدم اطمینان در نحوه سنجشِ آن، به تعویق افتاده‌اند.

 نتیجه‌گیری

 خستگی می‌تواند یکی از بدترین علائم ام‌اس باشد چون به طرز عجیبی پیچیده و بررسی یا حتی تشخیصِ آن نیز دشوار است. این عارضه با از کار افتادگی و خواب مرتبط است، اما متفاوت از افسردگی است. دلیل اصلی خستگی ناشی از ام‌اس هنوز ناشناخته است.