یاسمن فراهانی
متخصص تغذیه بالینی و درمانی
این نوشتار مخصوص افراد بزرگسالی است که تحت همودیالیز قرار دارند. اطلاعات موجود در این مقاله بر اساس توصیه‌های مجمع ملی بیماری‌های کلیه است که به شما در زمینه مراقبت‌های بهداشتی کمک می‌کند.
از زمان آغاز استفاده از روش درمانی طولانی مدت همودیالیز سوءتغذیه در این بیماران مشاهده شده است علل سوءتغذیه پروتیئن و کالری در بیمارانی که به مدت طولانی تحت همودیالیز قرار داشته‌اند متعدد بوده است و عللی چون کاهش دریافت پروتئین و کالری، افزایش از دست دادن آن‌ها و افزایش متابولیسم متداول‌ترند.
رژیم غذایی افراد تحت همودیالیز چگونه است؟
رژیم غذایی همودیالیزی مناسب افرادی است که در مرحله پنج بیماری مزمن کلیوی یا همان مرحله نهایی (END STAGE) قرار دارند. در این بیماران، کلیه فاقد کارکرد یا دارای کارکرد بسیار اندک است و برای پاک‌سازی خون از مواد زائد و دستی و نیز مایعات اضافی می‌بایست تحت همودیالیز قرار بگیرد.
همودیالیز نوعی دیالیز است. این روش چندین بار در هفته انجام می‌شود و هر نوبت نیز ۳ تا ۴ ساعت طول می‌کشد. رژیم غذایی همودیالیزی بدین منظور طراحی می‌شود که افزایش مواد دفعی و مایعات را در خون در فواصل بین نوبت‌های دیالیز به حداقل برساند تا شما بتوانید احساس بهتری داشته باشید.
چه چیزی می‌توانم بخورم؟
رژیم غذایی همودیالیزی علاوه بر بهره‌مندی از طیفی از مواد مغذی پروتئین بیشتری را به برنامه غذایی شما معرفی می‌کند. میزان دقیق آن توسط کارشناس تغذیه شما مشخص می‌شود. او شما را ترغیب خواهد کرد که از منابع پروتئینی با کیفیت نظیر گوشت قرمز فاقد چربی، مرغ، ماهی و سفیده تخم‌مرغ استفاده کنید. این منابع پروتئینی با کیفیت تمام اسیدهای آمینه ضروری مورد نیاز بدنتان را تأمین می‌کند.
چه چیزی نمی‌توانم بخورم؟
رژیم همودیالیزی مصرف مواد غذایی حاوی سدیم، فسفر و پتاسیم را محدود خواهد کرد.
کارشناس تغذیه یک راهنمای تغذیه‌ای، فهرستی از غذاهایی که مجاز به مصرف آن‌ها هستید و فهرستی از غذاهایی که باید از مصرفشان اجتناب کنید یا کمتر از آن‌ها استفاده کنید را به شما ارائه می‌دهد.
پزشک و کارشناس تغذیه شما اکیداً توصیه خواهد کرد که بر اساس رژیم غذایی همودیالیز عمل کنید تا درمان‌های همودیالیزی مؤثر واقع شده و احساس بهتری داشته باشید. بدین ترتیب خطر بروز سایر مشکلات ناشی از بیماری کلیه و دیالیز را نیز کاهش خواهید داد.
رژیم غذایی همودیالیزی چگونه به بیمار کمک می‌کند؟
در فواصل زمانی بین درمان‌های دیالیز، پتاسیم در خون افزایش می‌یابد. میزان افزایش پتاسیم به مقدار و نوع غذای مصرفی مصرف شده و شدت اختلال در کارکرد کلیه بستگی دارد. افزایش بیش از حد پتاسیم بسیار خطرناک است. این امر می‌تواند ضعف عضلانی و ایست قلبی را ایجاد کند. پتاسیم به راحتی از طریق دیالیز از خون پاک می‌شود. مصرف میوه و سبزیجات خاص، فراورده‌های لبنی و سایر مواد غذایی سرشار از پتاسیم می‌بایست در رژیم غذایی همودیالیزی شما محدود شود.
تصفیه خون از فسفر توسط دیالیز مشکل است. این ماده معدنی می‌تواند به میزان زیادی در خون تجمع یابد و مشکلاتی از قبیل شکنندگی استخوان، اختلالات قلبی، درد مفاصل یا زخم‌های پوستی ایجاد کند. با محدود کردن مصرف مواد غذایی حاوی فسفر خطر بروز این عوارض را کاهش خواهید داد. علاوه بر استفاده از رژیم غذایی کم فسفر، ممکن است پزشک شما برای پایین نگه داشتن فسفر خون داروی متصل شونده به فسفر تجویز کند.
نکته: حتی کره بادام زمینی، آجیل، دانه‌های لوبیای خشک، نخود فرنگی و عدس که حاوی پروتئین هستند معمولاً توصیه نمی‌شوند، زیرا میزان پتاسیم و فسفر آن‌ها بالاست.
سدیم باعث می‌شود که بدنتان آب را در خود نگه دارد و فشار خونتان افزایش یابد در صورتی که میزان مصرف سدیم و آب خیلی زیاد باشد ممکن است احساس ناراحتی کرده و عمق نفس شما کاهش یابد پس از آنکه مایعات اضافه از طریق دیالیز از خون خارج شود ممکن است دچار انقباضات عضلانی شده و احساس گیجی و ضعف داشته باشید. مصرف کمتر سدیم و مایعات می‌تواند سبب شود قبل و بعد از دیالیز احساس آرامش بیشتری داشته باشید. رژیم غذایی همودیالیزی شما از نظر مواد مغذی مختلف نیز متعادل خواهد بود و به حفظ سلامت و قوای بدنی شما کمک خواهد کرد. ضمن آنکه میزان پتاسیم، فسفر و سدیم خونتان را نیز در حد بی‌خطر حفظ خواهد کرد.
به دست آوردن کالری مورد نیاز
دریافت کالری کافی از این جهت اهمیت دارد که انرژی مورد نیاز بدن را فراهم کند تا وزن طبیعی فرد و فعالیت مناسب روزانه حفظ و مانع از تجزیه پروتئین‌ها به‌عنوان منبع انرژی شود و مانع از تجریه پروتئین‌ها به‌عنوان منبع انرژی شود.
توصیه‌های مربوط به مصرف پروتئین
احتیاجات پروتئینی بخش مهمی از مدیریت رژیم غذایی در بیماران دیالیزی محسوب می‌شود.
سؤال اساسی در اینجا است که احتیاجات پروتئینی پایه‌ای برای بزرگسالانی که تحت همودیالیز یا دیالیز صفاقی هستند چه میزان است؟
نیازهای پروتئینی پایه‌ای برای بزرگسالان تحت همودیالیز:
این بیماران باید روزانه حداقل ۱.۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن پروتئین دریافت کنند.
نیازهای پروتئینی پایه‌ای برای بزرگسالان تحت دیالیز صفاقی:
این بیماران باید روزانه حداقل ۱ تا ۲.۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن پروتئین و ۳۰ تا ۳۵ کیلو کالری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن انرژی دریافت کنند.
بدن من به چه ویتامین‌هایی نیاز دارد؟
افرادی که تحت دیالیز قرار دارند، نسبت به افراد سالم نیازهای ویتامینی متفاوتی دارند. پروسه دیالیز برخی از ویتامین‌ها را از بدن خارج می‌کند. برخی از ویتامین‌ها نیز ممکن است به حد زیانباری در بدن تجمع و افزایش یابند. پزشک شما ممکن است یک مکمل حاوی ویتامین‌های مورد نیاز افراد دیالیزی تجویز کند. پیش از مصرف هرگونه مکمل ویتامینی و گیاهیِ جبرانی با پزشک خود مشورت کنید.
چه میزان از ویتامین C خیلی زیاد محسوب می‌شود؟
برخی از مردم عقیده دارند مقادیر بسیار زیادی ویتامین C برای سلامت بدن ضرری ندارد، اما در صورتی که تحت دیالیز باشید، چنین مقادیری می‌تواند برای شما زیانبار باشد. ویتامین C در بدن به کریستال‌های اگزالات تجزیه می‌شود. کلیه سالم این میزان اگزالات اضافه را دفع می‌کند، اما دیالیز در این حد کارایی ندارد. در صورتی که تحت دیالیز هستید، ممکن است اگزالات در استخوان‌ها و مفاصل رسوب و درد ایجاد کند. این مسئله نشان می‌دهد که چرا میزان ویتامین C باید به ۶۰ میلی‌گرم در روز محدود شود. این میزان از ویتامین در مولتی‌ویتامین‌های مخصوص بیماران کلیوی وجود دارد.
فقر آهن در مبتلایان به نارسایی کلیوی
کم‌خونی در اغلب مبتلایان به نارسایی مزمن کلیه (CRF) تحت دیالیز مشاهده می‌شود. در این بیماری کم‌خونی به دلیل کمبود اریتروپویتین اندوژن ایجاد می‌شود. فقر آهن (خواه واقعی یا عملکردی) در اغلب (و نه همه) بیماران همودیالیزی که ایتروپویتین نوترکیب انسانی (rHuEPO) دریافت می‌کنند مشاهده می‌شود؛ علت این امر، افزایش تقاضا برای آهن حاصل از اریتروپوئز است که در اثر تجویز rHuEPO، آسیب پیشرونده عروقی ناشی از دستگاه دیالیز و لوله‌گذاری، خون‌گیری، دفع خون از طریق دستگاه گوارش و خونریزی در زمان قرار دادن و برداشتن کاتتر دیالیز رخ می‌دهد.
بنابراین ضروری است متخصصین کلیه برای تعادل مناسب در درمان کم‌خونی در بیماران کلیوی با rHuEPO و مکمل آهن، از متابولیسم آهن، در بیماران دیالیزی به‌خوبی آگاه باشند.
میزان هموگلوبین مدنظر برای بیماران در هر ۲ مرحله پیش از دیالیز و مرحله دیالیز ۱۱ تا ۱۲ گرم در دسی‌لیتر است. اخیراً مجمع ملی بیماری‌های کلیه پیشنهاد کرده است مکمل آهن به حدی استفاده شود که میزان اشباع ترانسفرین را حداقل به ۲۰ درصد فریتین سرم را به بیش از ۱۰۰ نانوگرم در میلی‌لیتر برساند. این میزان آهن معمولاً روزانه به‌صورت مکمل خوراکی به میزان حدوداً ۲۰۰ میلی‌گرم (۳۲۵ میلی‌گرم فروس‌سولفات سه بار در روز) تأمین می‌شود. آهن خوراکی زمانی که بدون غذا مصرف شود معمولاً در بین وعده‌های غذایی بهترین میزان جذب را خواهد داشت.
